رابطه عمل و اخلاقیکی از مباحث بسیار مهم علم اخلاق، تأثیر متقابل عمل و اخلاق و رابطه این دو با یکدیگر است. در این زمینه، برخی بر این پندارند که مقوله اخلاق و شخصیت، با مقوله عمل چندان ارتباطی ندارد، زیرا اخلاق و منش انسانی، امری ثابت و پایدار است و تشکیل دهنده شخصیت آدمی است، در صورتی که عمل، امری گذرا و بی ثبات است، بنابر این، از چنین چیزی چگونه می توان نتیجه ای پایدار و پا برجا طلب کرد؟ ۱ - تفاوت خُلق و خُلقراغب اصفهانی، لغت شناس معروف، در زمینه فرق بین «خُلق» و «خُلق» می نویسد: «خلق در مورد شکلها و صورت های ظاهری است، در حالی که خُلق، قوا و ملکاتی است که با چشم دل قابل درک است، نه با چشم ظاهر.» ۲ - هدف خلقت از منظر قرآنخداوند حکیم ساختمان جسم انسان را به دست با کفایت خود تکمیل کرد و خواست و اراده بشر در این زمینه بی تأثیر است، ولی خلق و خوی و ساختار روحی و شکل گرفتن خمیرمایه جانش را در حد بسیار زیادی به دست خود انسان سپرد. از دیدگاه قرآن، هدف از خلقت بشر و نیز بعثت پیامبران الهی، تکامل وجودی انسان از طریق پرستش خداوند است. در این میان، مقصود از بعثت نبی خاتم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ تعلیم و تربیت [۵]
آل عمران/سوره۳، آیه۱۳۴.
بیان شده که پیامبران گذشته نیز در پی آن بوده اند. ۳ - اهمیت و هدف علم فقهدر تمام ادیان الهی به ویژه اسلام، «فقه» به عنوان یک مجموعه غنی، هماهنگ و کامل، در راستای وصول انسان به کمالات معرفی شده و در جایگاه بلندی قرار گرفته است و در یک کلام، تنها راه تربیت بشر تلقی می شود، از این رو، امامان معصوم ـ علیه السلام ـ فقه را با فضیلت ترین دانش و نقطه اوج کمال دینی معرفی کرده اند. [۶]
معالم الاصول، ص ۱۹ ـ ۲۰.
بنابراین، هدف از فقه، ایجاد زمینه و تسهیل دستیابی انسان به کمال مطلق است و آرزوی تحصیل خلق و خوی انسانی بدون داشتن عمل شایسته، خیالی باطل و انتظاری بیهوده است. ۴ - تاثیر متقابل رفتار و خُلقبین رفتار و خُلق انسان رابطه متقابلی وجود دارد و می توان برای آن ادله قرآنی و روایی آورد و اندیشمندان دینی نیز در این باره به تفصیل بحث کرده اند. ۴.۱ - ادله قرآنیقرآن کریم نسبت به تأثیر متقابل خلق و خوی آدمی بر رفتار او و همچنین عکس آن تأکید کرده، می فرماید: «قل کل یعمل علی شاکلته فربکم اعلم بمن هو اهدی سبیلا» بگو هر کس بر اساس ساختار روحی خود عمل می کند و پروردگارتان به هدایت یافتگان داناتر است. در مورد تأثیر عمل بر اخلاق و ساختار روحی انسان نیز می فرماید: «بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون؛ بلکه آنچه (از کردار زشت) کسب کرده اند، زنگار قلوب آنان شده است». ۵ - تحیلیل و ارزیابی آیهبا توجه به سخن همان لغت شناس، درباره، معنی «دین» معنی آیه چنین خواهد بود: رفتار نادرست آنها مانند زنگ آهن بر روی قلبشان نشست و آنها را از شناخت نیکیها و بدیها بازداشت و چشم دلشان را کور کرد. از این آیه روشن می شود که قلب انسان بر حسب فطرت و آفرینش خود، همچون آیینه، دارای جلایی است که حقایق عالم در آن انعکاس می یابد، چنانچه هدف از فراگیری حکمت آن است که روح انسان، ظرف حقایق عالم گشته، جهان کوچکی گشود که نمایانگر دنیای بیرون باشد. [۹]
الاسفار الاربعه، ج ۱، ص ۲۰.
اعمال زشت انسان همچون زنگار بر صفحه دل او نقش می بندد و مانع تابش انوار حقایق بر آن می گردد و نمی گذارد قلب به درستی، خوبیها و بدیها را بفهمد و خوهای زشت و ناروا را از غیر آن تمیز دهد. ۶ - ادله رواییزراره از امام باقر ـ علیه السلام ـ چنین نقل می کند: هیچ بنده ای نیست، مگر اینکه در صفحه قلبش نقطه سفیدی وجود دارد. وقتی که او مرتکب گناهی شد، در آن محل نقطه ای سیاه پدیدار می گردد. اگر پس از آن توبه کرد، آن سیاهی از بین می رود، ولی چنانچه بر آن اصرار ورزد، آن سیاهی، بزرگ و بزرگتر شده تا اینکه تمامی آن سفیدی را محو کرده و به ظلمت تبدیل خواهد کرد. وقتی که چنین شد، دیگر امید اصلاح و بازگشت به نیکیها برای صاحبش باقی نخواهد ماند و این است مفاد کلام خدا که می فرماید: «بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون». ۷ - سخن استاد مطهریاستاد شهید علامه مطهری(ره) دراین باره می نویسد: «برخی، از جمله صدرالمتألهین(ره) این جهان را جنین روح می دانند، همچنان که رحم مادر، جنین جسم است، ترکیب بندی بدن و تشکیل اعضا و جوارح در رحم مادر انجام می گیرد وانسان ازاین نظر کامل و تمام شده به دنیا می آید وتنها دراین جهان به رشد خود ادامه می دهد، ولی او از نظر روحی هنوز شکل نگرفته است، اندام روح باید در این عالم ساخته شود و فرق بین دو جنین این است که بشر در ساختمان جسمی خود هیچ نقشی ندارد و فقط آن گونه که آفریدگار او اراده کرده و مصلحت دانسته، او را در رحم مادر ترسیم و تنقیش کرده است، ولی ساختار روحی او در این جهان به دست خود او سپرده شده تا آن گونه که خود می خواهد به اندام روح خود شکل دهد.» [۱۱]
فلسفه اخلاق، مرتضی مطهری، ص ۳۰۶.
۸ - سخن استاد حسن زاده آملیاستاد آیت الله حسن زاده آملی تأکید دارد که: «علم و عمل از مقوله جوهرند» [۱۲]
به این مطلب در نکته های ۲۷۴، ۳۰۸، و ۸۰۰ از کتاب پر ارزش، «هزار و یک نکته» اشاره شده است.
بدین معنا که علم و عمل روح انسانی را ـ که از مقوله جوهر است ـ می سازند و به آن شکل مناسب با خود می دهند.بنابر این باید توجه داشته باشیم که هر لحظه ای که بر ما می گذرد، با هر فکر و عملی، قسمتی از ساختمان روحی خود راشکل داده و می سازیم و کوچکترین حرکت ما آثار متناسب خود را بر شخصیت ما خواهد گذاشت و کمیت یا بزرگی عمل، ملاک نیست. از این رو، در این دیدگاه، عمل خوبی که از نظر ظاهر بزرگ باشد، ولی در ساختن این بنا نقش مثبتی نداشته باشد، (مثل اینکه از روی ریا صادر شده باشد) کوچک و بی ارزش است و بر عکس، عملی که کمیت آن پائین، ولی کیفیت آن بالا باشد، چون نقش آن در سازندگی روح، مثبت و بسیار است، عظیم و بلند مرتبه است؛ اینجاست که امیر المومنین ـ علیه السلام ـ می فرماید: «لا یقل عمل مع التقوی و کیف یقل ما یتقبل؛ [۱۳]
حکمت های نهج البلاغه.
هیچ عملی که با تقوا باشد کم نیست و چگونه کم باشد عملی که (خدا آن را) قبول می کند».۹ - پانویس
۱۰ - منبعپایگاه اندیشه قم رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی
|